Nuckowski Jan (1867–1920), jezuita, filozof, biolog. Ur. 27 XII w Lipnikach (pow. Mościska), w rodzinie chłopskiej, był synem Jakuba i Katarzyny z Kalatów. Gimnazjum niższe ukończył w Przemyślu (1879–83) i 4 X 1883 wstąpił do zakonu jezuitów. Po nowicjacie odbytym w Starej Wsi koło Brzozowa (1883–5) kontynuował tamże studia humanistyczne (humaniora i retoryka, 1885–8). Maturę zdał jako eksternista 4 IV 1890 przed komisją rządową w Tarnopolu. W l. 1888–91 studiował w Tarnopolu filozofię i uczył równocześnie (od r. 1889) nauk przyrodniczych w miejscowym gimnazjum jezuickim. Od r. 1891 studiował na Wydziale Filozoficznym UJ w Krakowie i był uczniem Józefa Rostafińskiego. W r. 1896 (30 IV – 9 V) zdał egzamin nauczycielski i uzyskał prawo nauczania w gimnazjach nauk przyrodniczych jako przedmiotu głównego oraz matematyki i fizyki jako przedmiotów pobocznych. Już od r. 1892 (do r. 1894) redagował w „Przeglądzie Powszechnym” rubrykę «Ze świata nauk, odkryć i wynalazków» oraz ogłaszał liczne recenzje. Pod koniec studiów uniwersyteckich (1895) opublikował swój pierwszy artykuł Dziedziczność i ewolucja. Komórka i zapłodnienie („Przegl. Powsz.” R. 12: 1895 t. 45 s. 161–97, 401–26; odb. Kr. 1895 s. 70), gdzie podawał krytyczny przegląd najnowszych prądów transformistycznych. Studia teologiczne rozpoczął w Krakowie (1895–6), lecz z racji potrzeb kadrowych chyrowskiego gimnazjum prowadzonego przez jezuitów przeniósł się tam na stałe w r. 1896. Teologię studiował nadal prywatnie (1896–9) i 10 IV 1899 otrzymał święcenia kapłańskie.
W gimnazjum N. nauczał przyrody (1896–1903, 1910–20) i propedeutyki filozofii (1898–1920), a przejściowo matematyki i fizyki. Widząc niedomagania podręczników logiki (sam wykładał ją początkowo z podręcznika W. Kozłowskiego), wydał w r. 1903 własny podręcznik Początki logiki ogólnej dla szkół (Kr. 1903, 1920, Lw. 1906), w którym wyłożył logikę elementarną. Rada Szkolna Krajowa zaliczyła go w poczet podręczników dozwolonych dla użytku szkolnego w gimnazjach galicyjskich. N. ujął swój podręcznik w formę pozytywnego wykładu logicznych teorii, przeplatanego reminiscencjami historycznymi wplecionymi w sam wykład. Dołączył też 270 pytań dla ucznia. Ten obszerny materiał zamknięty w szczupłych ramach podręcznika okazał się – zdaniem recenzentów – zbyt trudny dla ucznia na stopniu gimnazjalnym. W r. 1904 opublikował N. wyjaśnienie i po części obronę swego podręcznika Kilka uwag o nowym podręczniku logiki (Chyrów 1905 s. 50). Na uwagę zasługuje też z dziedziny filozofii rozprawa N-ego Zasadniczy punkt wyjścia w badaniu filozoficznym („Przegląd. Powsz.” R. 16: 1899 t. 62 i 63; [V, VI] „Sprawozdanie Zakładu Naukowo-Wychowawczego OO. Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem”, 1898, 1899, odb. Kr. 1899, Przemyśl 1899, gdzie omawiał podstawy oraz zasady wszelkiego, a więc i filozoficznego poznania. Do ciekawszych opracowań należy zaliczyć artykuł O uczeniu się na pamięć („XV Sprawozdanie Zakładu …” 1908 s. 3–69; odb. Chyrów 1908, gdzie na podstawie bogatej literatury psychologicznej, głównie niemieckiej, prezentował nauczycielom i uczniom najnowsze osiągnięcia z tej dziedziny.
Od 5 VIII 1905 do 15 VII 1910 N. pełnił urząd rektora konwiktu. Kontynuował budowę nowego skrzydła oraz kaplicy konwiktowej, a w październiku 1905 przeniósł bogate zbiory muzealne przyrodnicze do obszernej sali. W okresie pierwszej wojny światowej zachorował na zapalenie nerek i serce, pozostawał jednak na straży konwiktu i nauczał propedeutyki filozofii kleryków jezuickich przebywających tu w czasie wojennego rozproszenia. Dn. 23 I 1915 został deportowany przez Rosjan do Lwowa (powrócił 11 VIII 1915), a powtórnie do Kołomyi 20 XI 1918 (powrócił 1 VI 1919). Przez szereg lat (1897–1902, 1910–19) zawiadywał bardzo bogatym zbiorem przyrodniczym. Tu też przystąpił już przed pierwszą wojną do uporządkowania zbioru okrzemek. Badał je, fotografował, klasyfikował i katalogował. Owocem tej pracy był katalog pierwszego tysiąca okazów, jaki opublikował w r. 1917 Catalogus diatomearum quae in Collegio Chyroviensi asservantur. Praeparata microscopica – Primum mille („XXIV Sprawozdanie Zakładu…” za rok 1916/17 s. 2–88; odb. Przemyśl 1917). Pozostawił zaś 7 688 preparatów po części skatalogowanych oraz 1 146 mikrofotogramów. Opublikował na łamach pisma „Z Chyrowa” (zmienionego w r. 1912 na „Kwartalnik Chyrowski”) kilka wierszy, opowiadań i przemówień. Wzywał do wysiłku i pracy na rzecz niepodległej Polski (Z refleksji przygodnych, „Kwart. Chyrowski” R. 28: 1920 nr 102 s. 10–22; Wolny Polak a pesymizm, „Przegl. Powsz.” R. 37: 1920 t. 145/6 s. 15–27). Miał wybitny talent krasomówczy. Spokojny, zrównoważony, o jasnym sądzie, był przez lat kilkanaście doradcą prowincjała jezuitów galicyjskich. «Niski i gruby, z wielką głową, dużym orlim nosem i nieodstępną tabakierką … był człowiekiem bystrym i znał dobrze chłopaków» (J. Kirchmayer). W r. 1920 otrzymał propozycję objęcia katedry filozofii na (Katolickim) Uniwersytecie Lubelskim, zmarł jednak nagle 4 XI 1920 w Chyrowie i został tamże pochowany.
Fot. w Arch. Prow. Mpol. T.J. w Kr. (sygn. 878 XIII s. 44, 45); – Podr. Enc. Kośc.; [Bzowski T.], Ojcowie i bracia Towarzystwa Jezusowego zmarli w polskich prowincjach od roku 1820, Kr. 1932 s. 269–70; – tenże, O. Jan Nuckowski T. J., „Kwart. Chyrowski” R. 29: 1921 nr 106 s. 11–15 (nekrolog); Księga pamiątkowa pięćdziesięciolecia konwiktu i gimnazjum OO. Jezuitów w Chyrowie, 1886–1936, Kr. 1936 s. 25 (fot.); Struve H., Filozofia polska w ostatnim dziesięcioleciu (1894–1904), W. 1907 s. 44; tenże, Historia logiki w Polsce, Wyd. 2., W. 1911 s. 502–6; Śp. ks. Jan Nuckowski, w: XXVII Sprawozdanie Zakładu Naukowo-Wychowawczego 00. Jezuitów w Chyrowie za r. 1920/1, Chyrów 1921 s. 25–6 (nekrolog); Załęski, Jezuici, V 1026, 1180, 1201; – IV [–XXVII] Sprawozdanie Zakładu Naukowo-Wychowawczego OO. Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem za r. 1897 [–1920/1]; Kirchmayer J., Pamiętniki, W. 1962 s. 74–5; Pragłowski J., Wspomnienia, „Kwart. Chyrowski” R. 29: 1921 nr 106 s. 15–17; – „Kwart. Chyrowski” R. 20: 1912 – R. 29: 1921; „Z Chyrowa” R. 4: 1896 – R. 19: 1911; – Arch. Prow. Mpol. T. J. w Kr.: Catalogus prov. Galicianae Soc. Jesu 1883 [–1918], Catalogus prov. Poloniae Soc. Jesu, 1918 [–1921], rkp. 878 XIII s. 44–80 (dokumenty osobiste), rkp. 1081 s. 503–507 (bibliografia podmiotowa), rkp. 1511 s. 5 (dyplom uniwersytecki) i in.
Ludwik Grzebień